تعریف:کاربردپذیری

به انگلیسی: Usability

به فارسی: کاربردپذیری، قابلیت استفاده

در طراحی تعامل، کاربردپذیری  شاخصه‌ای است که میزان سهولت کاربری یک ابزار را نشان می‌دهد.

تعریف کاربردپذیری از دیدگاه « سازمان بین‌المللی استانداردسازی »: میزانی که یک محصول می‌تواند توسط کاربران خاصی برای رسیدن به هدفی معین، مورد استفاده قرار گرفته و در حین استفاده، ضمن داشتن اثربخشی و کارایی، رضایت کاربر را در زمینهٔ مورد استفاده تأمین کند.

کاربردپذیری یا usability، روشی برای سنجش میزان آسانی استفاده از یک محصول است. Usability معیاری است که نشان می‌دهد یک کاربر در یک موضوع خاص، تا چه حد کارآمد و با رضایت، می‌تواند از یک محصول برای دستیابی به یک هدف مشخص استفاده کند. این مفهوم به طراحان کمک می‌کند تا مطمئن شوند که محصولات مختلف، چه فیزیکی و چه دیجیتال، می‌توانند تا حد امکان ساده و بدون دردسر مورد استفاده قرار گیرند. طراحان معمولا کاربردپذیری یک طرح را در طول فرایند طراحی و توسعه، از Wireframe و طرح‌های اولیه تا تحویل نهایی اندازه‌گیری می‌کنند، تا حداکثر قابلیت استفاده را تضمین کنند.

اگر به دنبال طراحی کاربردی یک محصول و به خصوص محصول دیجیتال (مانند وب‌سایت، اپلیکیشن، نرم‌افزار و …) باشید، باید به المان‌ها و اصول طراحی کاربردپذیر توجه کنید. 

اهداف کاربردپذیری

هدف‌های اصلی در کاربردپذیری عبارتند از:

• کارآمدی یا اثربخشی (Effectiveness)

نشان می‌دهد که یک محصول، چقدر در زمینه مورد استفاده‌اش، مناسب و اثربخش است. خصیصهٔ کارآمدی، به توانایی محصول در برآورده‌کردن نیازهای کاربر اشاره می‌کند.

• کارآیی (Efficiency)

نشان می‌دهد که یک محصول، چقدر به کاربران کمک می‌کند تا کار (Task) مورد نظرشان را به انجام برسانند. خصیصهٔ کارآیی، به کیفیت عملکرد محصول در زمان استفاده، و قابلیت‌های آن برای افزایش بهره‌وری اشاره می‌کند.

• ایمنی (Safety)

نشان می‌دهد که یک محصول، چگونه از کاربران در مقابل شرایط خطرناک و وضعیت‌های ناخواسته، محافظت می‌کند. یک محصول خوب، باید از کاربر در برابر عوامل خارجی خطرناک (مثل تشعشع)، یا انجام اعمال ناخواسته به طور اتفاقی، محافظت کرده و در صورت امکان، به قابلیت‌های واگرد (Undo)، و ترمیم (Recovery) و احیا (Restore) نیز مجهز باشد.

• امکانات (Utility)

نشان می‌دهد که یک محصول، چه قابلیت‌های عملیاتی مناسبی را فراهم می‌کند تا کاربران بتوانند آنچه را که می‌خواهند، انجام دهند، یا به آنچه که نیاز دارند، دست پیدا کنند. یک محصول خوب، باید امکانات متنوعی را برای ساده‌کردن و تسریع انجام عملیات‌ها – به روشی که کاربر می‌پسندد – فراهم کند. مثلاً برخی نرم‌افزارها به میان‌بُرهایی مجهز هستند که انجام یک عملیات طولانی را ساده‌تر می‌کنند.

• آموزش‌پذیری (Learnability)

نشان می‌دهد که آموختن نحوه استفاده از سیستم، چقدر آسان است.

• یادآوردپذیری (Memorability)

نشان می‌دهد که به خاطرآوردن نحوه استفاده از یک محصول، چقدر آسان است؛

معمولاً هدف‌های کاربردپذیری در قالب پرسش مطرح می‌شوند تا جنبه‌های مختلف یک محصول، مورد ارزیابی قرار بگیرد. برای نمونه، پرسش «چه مدت طول می‌کشد تا کاربر، نحوه استفاده از قابلیت‌های اولیه این مرورگر وب را یاد بگیرد؟» هدف «آموزش‌پذیری» را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

نقش کاربردپذیری در تجربه کاربری

اولین قدم این است که بدانید کاربردپذیری و تجربه کاربری یکسان نیستند. قابلیت استفاده به اینکه چقدر راحت می‌توانیم یک کار مشخص را با محصول انجام دهیم و راحتی کلی محصول اشاره دارد. اما تجربه کاربری یا UX به تجربه کلی کاربران از محصول، از ابتدا تا انتهای مسیرشان اشاره دارد. در تجربه کاربری، تمرکز اصلی روی بهبود مسیر کاربر در محصول است تا در نهایت، حس و تجربه کاربر از کار با برنامه ما مثبت باشد. کاربردپذیری بخش مهمی از یک تجربه کاربری (UX) خوب است، اما در نهایت هر کدام مفاهیم متفاوتی هستند که ما را در مسیر شناخت جنبه‌های مختلف فرایند طراحی راهنمایی می‌کنند.

تفاوت کاربردپذیری و دسترسی‌پذیری در UX

قابلیت استفاده و قابلیت دسترسی یا دسترسی‌پذیری مفاهیمی مرتبط اما متفاوت‌اند؛ با این حال هر دو مفهوم نقش اساسی در بهبود تجربه کاربری دارند و اگر می‌خواهید طراحی شما فراگیر باشد، باید به هر دو تعریف دقت کنید. همانطور که کاربردپذیری بخشی از UX خوب است، دسترسی‌پذیری هم بخشی از کاربردپذیری خوب است. دسترسی‌پذیری، در واقع توسعه قابلیت استفاده از محصول با در نظر گرفتن کاربرانی است که توانایی‌های فیزیکی یا شناختی (ذهنی) مشابه کاربران «متوسط و معمول» را ندارند. در دسترسی‌پذیری باید تمام افراد جامعه را با تمام محدودیت‌هایی که دارند در نظر بگیرید و محصول خود را به نوعی طراحی کنید که برای همه قابل استفاده باشد.

تست کاربردپذیری

برای سنجش میزان کاربردپذیری یک محصول یا سرویس، از آزمون‌های کاربردپذیری استفاده می‌کنند که با متدهای مختلفی می‌تواند انجام پذیرد. مطابق با تعریف دپارتمان خدمات سلامت آمریکا (HHS)، «آزمون کاربردپذیری یا Usability Testing به ارزیابی یک محصول یا سرویس می‌گویند که با انجام یک آزمایش روی نمایندگانی از کاربران صورت می‌گیرد. به طور معمول در طول انجام این آزمون، شرکت‌کنندگان سعی می‌کنند تا کارهایی را که به آنها واگذار شده به انجام برسانند و به صورت همزمان مشاهده‌گران فعالیت‌های آنها را تحت نظر می‌گیرند، به آنها گوش می‌دهند و یادداشت برمی‌دارند.» 

شناخته‌شده‌ترین روش‌های سنجش کاربردپذیری عبارتند از:

• کارت سورتینگ
• تست چریکی در محیط عمومی (Guerilla testing)
• ضبط جلسات و تعاملات کاربر با محصول (Session recordings)
• تست آزمایشگاهی در محیط کنترل شده
• تست از راه دور، به روش‌های با ناظر یا بدون ناظر

روز جهانی کاربردپذیری

روز جهانی کاربردپذیری هر سال در روز ۱۱ نوامبر برابر با ۱۹ آبان در جهان برگزار می‌گردد. در ایران نیز از سال ۱۳۸۹ توسط جمعی از علاقه‌مندان برگزار می‌گردد.