نگاهی به تاریخ خودکار | Pen

خودنویس‌های قدیمی وسیله مرسوم نوشتن در سالهای دور بودند. استفاده از جوهر رقیق مخصوص برای خودنویس دردسرهایی داشت که تا به آن موقع کسی به فکر رفع آن نیفتاده بود. مشکل بزرگ خودنویس، از جوهرش نشات می‌گرفت. رقیق بودن این جوهر که پس از روان شدن به روی کاغذ برای خشک شدن نیاز به زمان داشت و باعث کند انجام شدن امور می‌شد و یا اتمام سریع آن حاصلی جز پر کردن مجدد مخزن در پی نداشت.

قلم خودکار نوک‌ساچمه‌ای یا به‌زبان عام، خودکار، گونه‌ای ابزار نوشتاری نوین یا گونه‌ای قلم است. خودکار دارای یک لولهٔ داخلی است همراه با رزانه (جوهر) چسبناکی که با چرخش ساچمه یا گوی کوچک فلزی (با ۰٫۷ تا ۱٫۶ میلی‌متر قطر) از جنس برنج، فولاد یا تنگستن کربید در نوک آن، در زمان استفاده پخش می‌شود. در این مطلب به تاریخ طراحی پرفروش ترین خودکار تاریخ یعنی خودکار بیک خواهیم پرداخت.

خودکار بیک

خودکار بیک نام رایج خودکار مدل بیک کریستال (به فرانسوی: Bic Cristal) در ایران است. این خودکار ارزان قیمتِ یک‌بار مصرف، از سال ۱۹۵۰ میلادی توسط شرکت بیک فرانسه تولید می‌شود. تا سال ۲۰۰۶ میلادی ۱۰۰ میلیارد عدد از این مدل خودکار به فروش رسیده که به این ترتیب مقام پرفروش‌ترین خودکار دنیا را در اختیار دارد.

اولین بار اختراع خودکار در سال ۱۸۸۸ میلادی بنام John J. Loud ثبت شد. او دباغ چرم بود و سعی داشت قلمی بسازد که بتواند روی چرم‌های دباغی شده خود چیزی بنویسد. کاری که خودنویس‌های آن زمان قادر به انجام آن نبودند.

«خودکار نوک‌ساچمه‌ای» را لاسلو بیرو، مخترع و روزنامه‌نگار اهل مجارستان، در سال ۱۹۳۱ میلادی اختراع کرد. او از برادرش که شیمی‌دان بود یاری گرفت و با تغییراتی کم در مرکب رزانه (جوهر)، کمی از غلظت آن کم کرد و چیزی همانند جوهر خودکار امروزی را ابداع نمود ولی با این حال هنوز هم این جوهر غلظت بالایی برای روان شدن در خودنویس داشت و لذا خودنویس را کنار گذاشت و به فکر قلم جدیدی افتاد که بتواند این جوهر غلیظ را -که سریع هم خشک می‌شود- به سطح کاغذ برساند؛ بنابراین، با کمک برادر خود توانست یک ساختار جدید که ما امروز در فارسی به نام «خودکار» و در انگلیسی به نام ball point pen (قلم نوک‌ساچمه‌ای) می‌شناسیم، اختراع کند. ساختار خودکار بسیار ظریف اما در عین حال بسیار ساده است. خودکار از سه قسمت اصلی تشکیل شده‌است. ساچمه در نوک و محل برخورد با کاغذ، بدنهٔ نگه‌دارندهٔ ساچمه، و نهایتاً مخزن جوهر غلیظ.

پس از اختراع خودکار و در طی سالیانی که از اولین نسلش گذشت تغییراتی در آن شکل گرفت. شرکت‌ها و افراد زیادی در بهبود عملکرد آن و به ویژه برای تسریع زمان خشک شدن جوهر خودکار نقش داشتند. عمر طولانی و قیمت ارزانی که داشت باعث محبوبیت دوچندان آن شد و از آن در رقم زدن تاریخ و سپس ثبت و نوشتنش استفاده شد.

استفاده از رنگ “نیل فرنگی” که ساخته شده از آهن و سیانید است می‌تواند نوعی جوهر نامرئی به روی کاغذ ایجاد کند که با استفاده از “فروسیانید پتاسیم” مجددا آشکار شود. در جنگ جهانی اول با استفاده از خودکار پیغام‌های بسیار مهمی رد و بدل می‌شد و بخش قابل توجهی از آن به وسیله همین فرمول جوهر نامرئی انتقال پیدا می‌کرد.

ماجراجویی‌های انسان، بسیاری از نوشته‌های ادبی و علمی بشریت همه و همه مرتبط با اختراع خودکار است. تصور اینکه چه اتفاقاتی توسط همین خودکار رقم خورده بسیار سخت خواهد بود.

سپس برای آن درهای مختلفی طراحی کردند، گیره‌ای برای اتصال به برگه یا پیراهن اضافه کردند و حتی با یک طرح ساده امکان استفاده از سه مخزن جوهر رنگی در یک خودکار ایجاد شد. جوهر با رنگ‌های متفاوت و حتی معطر برای آن تولید شد.

از مهندسی‌های پیشرفته و مواد اولیه خاص برای تولید نمونه‌های استثنایی و با دوام بالا استفاده شد.
امروزه طرح‌های بی‌شماری برای یک خودکار وجود دارد. حتی بسیاری از مواقع، زمانی که قصد تولید محصولی چندکاربردی وجود داشته باشد، یکی از وجوه آن خودکار است.

همینطور از نظر اقتصادی خودکار یکی از عوامل مهم به شمار می‌رود. ساده ترین نمونه از این اهمیت وجود زیاد کارخانه‌ها و برندهای تولیدکننده خودکار است که سرمایه بسیاری را صرفا با تولید آن به دست می‌آورند و افراد زیادی به طور مستقیم و غیر مستقیم از آن بهره می‌برند.

اولین تولید انبوه خودکار

در ایران کمتر دانش آموز، دانشجو یا کارمندی است که یک بار خودکار بیک دستش نگرفته باشد. اهالی قلم حداقل یک بار هم که شده بیک را امتحان کرده اند. شاید این روزها با تنوعی که در بازار نوشت افزار به وجود آمده این خودکار کمتر مورد استفاده قرار گیرد ولی هنوز هم تقریبا همه ایرانیان با آن آشنایی کامل دارند. اما بیک چگونه بیک شد؟!

خودکار بیک در ایران نام رایج خودکار مدل بیک کریستال اصالتا یک برند انگلیسی است. این خودکار ارزان قیمتِ یک‌بار مصرف، از سال ۱۹۵۰ میلادی توسط شرکت بیک فرانسه تولید می‌شود. تا سال ۲۰۰۶ میلادی ۱۰۰ میلیارد عدد از این مدل خودکار به فروش رسیده که به این ترتیب مقام پرفروش‌ترین خودکار دنیا را در اختیار دارد. مالک کنونی شرکت بیک در فرانسه«مایکل رامتی» یکی از بنیان گذاران محصولات کنون کانادا و مالک ۲۷ درصد از سهام این کارخانه است. طراحی شش وجهی بدنه بیک کریستال باعث بهبود مصرف پلاستیک خام و همچنین کنترل دقیق‌تر خودکار در دست به هنگام نوشتن می‌شود. برای یکسان شدن فشار هوا در داخل و خارج بدنه، سوراخ کوچکی در بدنه خودکار تعبیه شده است. همچنین از سال ۱۹۹۱ سوراخی در درپوش خودکار جهت کاهش خطر خفگی درصورت بلعیده شدن توسط کودکان، ایجاد شده است.

در سال ۱۹۴۵ بعد از جنگ جهانی دوم “مارسل بیچ” و “ادوارد بافارد” در “سلیچی” در حومه شهر پاریس یک موسسه تجاری خودکار و مداد به نام PPA بر پا کردند. از سوی دیگر بیچ در سوییس در بخش برش و شکل دهی فلزات سرمایه گذاری کرده بود و  در آنجا از فلزات، انواع خودنویس ها ساخته می شد. بیچ که در زمان جنگ جهانی دوم از کارخانه خودکار سازی «لاسزلوبیرو» دیدن کرده بود تصمیم گرفت تولید خودنویس را به خودکار که راحت تر و در دسترس تر بود و هزینه کمتری نیز در برداشت تبدیل کند و آن را به تولید انبوه برساند.

بنابراین در سال ۱۹۴۹ گروه طراحان «رکولتاج پلاستیک» در موسسه تجاریPPA طرح اولیه خودکار بیک را ارائه دادند. بیچ (اصالتا انگلیسی) نیز نام خانوادگی خود را که Bich بود کوتاه کرد و از آن Bic را برگرفت و بر کارخانه خود گذاشت.

همچنین نام موسسه PPA را نیز به بیک تغییر داد و به این ترتیب از سال ۱۹۵۰ تولید خودکار بیک آغاز شد و به دلیل دوران جنگ، ابتدا این خودکار را خودکار اتمی نامیدند. در سال ۱۹۵۹ خودکار بیک توسط آقای بیچ به آمریکا صادر شد.

قیمت پایین و روان بودن این خودکارها برای نوشتن مورد توجه عامه مردم قرار گرفت. بنابراین در سال ۱۹۶۵ وزارت آموزش فرانسه اجازه داد تا دانش آموزان که تا آن زمان با خودنویس تکالیف شان را می نوشتند با خودکار بیک تکالیف خود را بنویسند. به این ترتیب خودکار بیک میان دانش آموزان به عنوان یک وسیله نوشتاری اصلی شناخته و به سراسر جهان صادر شد.

تولید خودکار بیک در ایران

علی اکبر رفوگران که خودکار بیک را به ایران آورد و تولید مداد سوسماری را متحول ساخت، از همان سال های نوجوانی در دهه ۱۳۲۰ وارد میدان کسب و کار شد و به پیشرفت های بزرگی در بازار و تولید نوشت افزار رسید. او برای اولین بار در دهه ۴۰ مردم ایران را با پدیده ای به نام «خودکار» آشنا کرد و چنین نامی بر آن نهاد تا جایگزین بی دردسری برای خودنویس باشد. خودش می گوید که شاید می شد نام بهتری به جای خودکار برگزید اما این اولین واژه ای بود که بعد از آشنایی با این پدیده به زبان جاری کرد.

در طی سالهای واردات خودکار به ایران، مردم به نوشتن با آن عادت کرده بودند و فروش آن گسترش پیدا کرده بود. از آنجا که در بازار داخلی به حدی مصرفش افزایش یافته بود، که تولید خودکار در ایران توجیه اقتصادی داشته باشد. خانواده رفوگران که سالها در تجارت نوشت افزار و خودکار مشغول بودند به تاسیس کارخانه تولید خودکار بیک در سال ۱۳۴۲ اقدام نمودند. به همین دلیل علی اکبر رفوگران (فرزند کوچک خانواده) در پاريس به ديدار بيك، موسس و رييس كارخانه بيك رفت.
بیک بدون مقدمه گفت: آقاي رفوگران چه كاري مي‌توانم برايتان بكنم؟
او كه از قبل براي اين لحظه خود را آماده كرده بود، گفت: «آقاي بيك، يك ماشين تزريق پلاستيك از آنها كه اضافه داريد به اضافه يك قالب خودكار دسته دوم به من بفروشيد و پولش را همين الان برداريد، من مي‌برم تهران اگر توانستم توليد را به سطحي برسانم كه مورد رضايت شما باشد، اجازه توليد خودكار بيك در ايران را به من بدهيد، اگر نتوانستم ماشين تزريق را نگه مي‌دارم و قالب را به شما برمي‌گردانم تا سر فرصت به هر كس خواستيد بفروشيد و بعدا پولش را به من بدهيد.»
قالب بدنه خودكار از ميلان ايتاليا و ماشين تزريق پلاستيك متناسب با ظرفيت آن قالب از نورنبرگ آلمان خريداري شد بدنه براي نصب به آلمان فرستاده شد.
علي‌اكبر رفوگران به مدت يك هفته در مراحل انجام كار در كارخانه آلماني حاضر بود تا از نحوه كاركرد دستگاه اطلاع پيدا كند تا حين كار در ايران در صورت مشكل فني قادر به رفع مشكل باشد.
وقتي به ايران برگشت، شركت صنعتي «قلم خودكار» را تشكيل داد. بخشي از توليدات خود را به فرانسه فرستادند. شركت بيك از كيفيت محصول اظهار رضايت نمود. فروش شرکت از تعداد ۵۰۰ هزار در سال ۱۳۴۱ به بیش از ۱۰۰ میلیون افزایش یافت.

نکات حرفه‌ای: ویژگی های یک خودکار استاندارد

جمع‌بندی

این تاریخچه کوتاهی از این ابزار مهم و کاربردی است، که در حال حاضر به طور وسیعی در سراسر دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. نبود آن شاید به اندازه نبود نیازهای مهمی که در زندگی داریم تاثیرگذار باشد. حتی هجوم کامپیوترها و موبایل‌ها هم نتوانسته است که تایپ را جایگزینی کامل و ابدی برای خودکار و نوشتن کند. بد نیست که نگرش ساده‌مان را نسبت به خودکار و اهمیت آن تغییر دهیم و با واقف شدن به این نکات از آن استفاده کنیم.