شناخت نماد و طرح‌های اسلیمی

طراحان ایرانی درطول قرون و اعصار برای بیان درونیات و دریافت خود از عالم اشکال متفاوتی را ابداع کرده اند. یکی از مهمترین آن ها نقوش اسلیمی|ختایی است که ردپای آن را در غالب هنرهای ایرانی مشاهده می کنیم. از بناهای تاریخی گرفته تا نگاره ها, اکسسوری‌ها ، تذهیب گری و…همگی در دل خود این نقوش زیبا و تجریدی را حفظ کرده و به همگان نمایانده اند.

هنر ایران در قرون اولیه بعد از محو شدن شیوه های حجاری و نقاشی دوره ساسانی با ابتکاراتی در خطوط عربی آغاز می گردد. آثار و شواهد بسیار در دست است که بهترین نسخ قرآن مجید و خطوط تزئینی مختلف عربی بوسیله هنرمندان مبتکر ایرانی نوشته شده است. 

پیدایش نقوش اسلیمی

ایرانیان بعد از ابتکار در خطوط عربی برای تزئین کتب خطی ـ خلفای اسلامی راـ به ذوق آورده و بتدریج نتیجه گرفته تا حواشی و سر لوح و آغاز و ختام کتب مقدس را بوسیله ساقه های گل و برگ با طلای ناب تزئین نمایند. در نتیجه دیری نگذشت که هنر تذهیب کاری و گردشی های اسلیمی و خطائی را ابتکار نموده و رایج و ساختند.کلمه اسلیمی در اصل همان اسلامی است که هنرمندان ایرانی برای ترکیب بندی تذهیب اختراع نمودند و چون قبل از اسلام وجود نداشته و در دوره‌ای ابتکار شده که ایرانیان مسلمان شده بودند لذا نام اسلیمی به آن دادند.

بعدها ترکیب بندی اسلیمی و خطائی که از گل برگهای تزئینی و نقاشی می شد برای نقش پارچه و قالی و کاشی کاری مساجد نیز مورد استفاده قرار گرفت و تا امروز هم ادامه دارد. لازم به تذکر است که نقوش تزئینی اروپائی که در حواشی کتب خطی و همچنین تزئین بناهای تاریخی رم ـ پاریس و وین نقاشی شده به خوبی نفوذ ترکیب بندی اسلیمی و خطائی ایران را نشان می دهد.

نمادهای اسلیمی در صنایع گوناگون

جمع بندی

در هنرهای اسلامی و محصولات شرقی طرح و نقوش اسلیمی جلوه می کنند. حضور این باغ و بستانها در نمونه های هنر اسلامی از جمله ظرافت های تذهیب تا حکاکی و منبت کاری و قلم زنی، جلوه گر است.

از عظمت در معماری گرفته تا خشوع و تواضع در نقشه های فرش که پیچش پیچک ها و طنّازی ترنج ها در آن حرفها دارد.

این نوع صورتگری سمبلیک از طبیعت که با ممنوعیت شمایل نگاری در اسلام، قوت دو چندان گرفته، به طرز ماهرانه و شگفت آفرینی بر در و دیوار نقش بسته است.

با گسترش این نقوش در آثار هنرمندان ایرانی که در عهد صفویه ،سمبل های مکتب اهل بیت پیامبراسلام در نقوش و طرحهای اسلیمی به طور کامل به ظهور و بروز رسید. به طور مثال می توان ازگل پنج پر که نشانۀ پنج تن آل عبا است نام برد.

هرچند این طرحها بدون لحاظ اینکه در چه قسمی از هنردینی به کاررفته اند به طور کلی معنای واحدی را به بیننده القا می کنند، که همان شهود جمال ملکوتی در پس جمال ناسوتی است، لیکن تک تک نقوش به صورت جداگانه گویای مفهومی خاص است.

انسان همواره از نقوش و تصاویر برای بیان مقصود و یا برداشت خود از عالم استفاده کرده است. در این میان هر فرهنگ و تمدن به علل گوناگون نقوشی خاص و منحصر به فرد را برای بیان مقاصد خود به کار برده اند. این تصاویر عاملی مهم در شناخت روحیات، دین، فرهنگ، عادات و دلبستگی اقوام مختلف در طول تاریخ بوده است.