نمادشناسی “بته‌جقه” و انواع آن | Persian Paisley

بته‌جقه یکی از نمادهای بصری عمیقاً ریشه‌دار در فرهنگ و هنر ایران است که در طول قرن‌ها از یک الگوی ساده به نمادی جهانی از ظرافت، اصالت، و هویت ایرانی تبدیل شده است. بته‌جقه (یا بته‌ی ترمه) فرم پیچشی، شبیه به قطره‌ای کشیده‌شده یا یک سرو خمیده، نمادی است که با معانی اسطوره‌ای، فرهنگی، و زیبایی‌شناختی غنی در تاریخ هنر ایران گره خورده است. در این پست، به بررسی تاریخچه، نمادگرایی، و کاربردهای مدرن بته‌جقه در طراحی محصول می‌پردازیم.

«بته» در لغت به‌معنای جوانه، درختچه یا شاخه‌ای نوپا آمده و «جقه» در فارسی به معنای تزیینی است که معمولاً بر سر عمامه یا تاج نصب می‌شده.
ترکیب «بته‌جقه» به این معنا می‌تواند نماد قدرت، حیات، باروری یا جاودانگی باشد.

بُته‌جـِقّه، نقش سرو خمیده (نشانه فروتنی) که نشانه ایران و ایرانیان است.بته جقه نقشی است که در تاریخ هنرهای سنتی همیشه مورد توجه بوده و در تزیین انواع صنایع دستی به ویژه معماری، پارچه، قالی و گلیم، کاشی سفال، شال‌بافی، نساجی، خاتم، تشعیر و جواهرات در اندازه‌ها و اشکال گوناگون سهم زیادی دارد. همچنین به شکل زیوری است که از پر درنا یا کلنگ یا مرغ ماهیخوار سازند و بر کلاه نهند و بیشتر بهادران و دلیران بر سر گذارند.

در لاتین این نماد را «Persian pickles» و یا bete keke یا Paisley می‌شناسند.

شواهد نشان می‌دهند که درختِ سرو در ایران باستان، سمبلیک بوده و مفهومی معنوی دربرداشته‌است. به نظر می‌رسد که بته‌جقه برداشتی از همین مفهومِ باستانی است. این فرض هنگامی قوت می‌گیرد که مفهوم سرو در ادبیات کلاسیک فارسی استمرار یافته و واژه «بُته» (بوته) به این نقش گفته شده‌است. (جقه به معنای پَر است.) درختِ سرو در ادبیات فارسی، نماد آزادگی و عزت نفس است.اما در کل نقش سرو و بوته جقه باهم تفاوت دارند.

تاریخچه‌ بته جقه

خیلی از طراحان و پژوهشگران هنرهای باستانی و آیینی اعتقاد دارند نقش بته جقه از ترکیب تصویری از غنچه گل و درخت سرو به وجود آمده و نمادی از زندگی جاودان در آیین زرتشتی است. خمیده بودن سر این سرو هم نشان دهنده ایستادگی همراه با فروتنی است. نقش و نگارهایی که با الهام از گل‌ها کشیده می‌شدند از زمان خاندان ساسانی و پس از آن در سلسله صفوی ایجاد شدند و اصلی‌ترین نقش های منسوجات ایران در دوره قاجار و پهلوی را تشکیل دادند. در این دوره‌ها از نقش بته جقه برای تزئین نشان‌ها و جواهر سلطنتی، تاج‌ها و لباس‌های درباری و همینطور منسوجات مورد استفاده عموم مردم استفاده می‌شد.

اولین مردمان نژاد آریایی، در جنوب آسیا و مکانی به نام فلات ایران در کنار همدیگر شکوفا شدند و در آخر به شباهت‌های زبانی، فرهنگی و حتی مذهبی بسیاری با یکدیگر رسیدند. آیین مردم ایران باستان، آیین زرتشت بود. بعضی کارشناسان اعتقاد دارند که آیین زرتشت یکی از نخستین تأثیرات تاریخی در طراحی بته جقه با شکلی از درخت سرو، به عنوان یک نماد مذهبی باستانی زرتشتی بوده است. ولی اولین طرح‌های آشکار و روشن از آنچه بته جقه می‌نامیم را می‌توان در طرح‌های دوره ساسانیان دید.

بته‌جقه: داستانی از طبیعت، جاودانگی و رشد

بته‌جقه، با فرم منحنی شبیه به شاخ‌وبرگ درخت سرو، نمادی از زندگی جاودان، رشد و شکوفایی است. این طرح از دوران ساسانیان تا دوره صفویان و قاجاریان، جایگاهی ویژه در هنر ایرانی داشته و به‌مرور به یکی از نمادهای بصری جهانی تبدیل شده است.

معانی نمادین بته‌جقه:

1. جاودانگی: به دلیل شباهت آن به سرو، درختی که در فرهنگ ایرانی نماد ماندگاری است.
2. رشد و حرکت: انحنای رو به بالا، حس پویایی و رشد را القا می‌کند.
3. حفاظت: برخی نسخه‌های بته‌جقه شبیه به شعله یا طرحی محافظ هستند که حس امنیت و قدرت را به ذهن می‌آورند.

بته جقه از دیدگاه دهخدا، زینتی با شکوه است که از پر پرندگان ساخته شده و آن را بر بالای کلاه پادشاهان ایران قرار می دادند. همچنین در دوره قاجار، بته‌جقه به عنوان یکی از المان‌های اصلی در تاج‌ها و نشان‌های حکومتی استفاده می‌شد.

🌀 فرم‌شناسی بته‌جقه

• نوعی فرم مارپیچی که گاهی با نقش گل یا برگ ترکیب می‌شود.
• بافت نامتقارن و دینامیک دارد؛ انگار در حال حرکت است.
• در سبک‌های مختلف، ممکن است ظریف، فشرده، یا پرشاخ‌وبرگ شود.

بته‌جقه در طراحی محصول مدرن

انواع بته جقه

الگوی نقش بته جقه برای نقاشی روی پارچه و در قالی‌بافی، پارچه ترمه و رودوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر یک از طرح های بته جقه نام مخصوصی داشته و در نتیجه برای نقاشی بته جقه احتیاج به یادگیری نام این طرح‌ها هستید. از جمله معروف ترین انواع بته جقه می‌توان به بته جقه‌ای، بته خرقه‌ای، بته میری، بته کاجی، بته بادامی،بته افشار، بته شاخ گوزنی، بته جقه قهر و آشتی، طرح‌های خام طاووس برای نقاشی و بته هشت‌پر اشاره کرد.

همان‌ گونه که مطالعه کردید، گوناگونی طرح‌های بته‌ جقه‌ای خیلی زیاد است ولی خیلی از ما آن‌ها را فقط  بته جقه کاجی می‌دانیم که در پارچه‌های ترمه خیلی رایج است. شاید دلیل این کار ساده بودن طرح بته کاج و آسانی تصویر خطوط بته در این نوع نقش باشد. ولی کلا استفاده از انواع بته جقه رنگی برای تهیه پارچه‌های رنگارنگ و اعیانی از گذشته رایج بوده و حالا هم در طرح‌های سنتی آشکار است.

رسم طرح بته جقه

اگر شما نیز دوست دارید از طرح بته جقه در صنایع دستی تولیدی خود استفاده کنید یا گوشه‌ای از خانه و دکوراسیون آن را به این نقش بیارایید، توصیه می‌کنیم مراحل زیر را برای کشیدن بته جقه در پیش بگیرید:

• ابتدا دایره‌ای به قطر دلخواه بر صفحه‌ی کاغذ خود و به کمک پرگار رسم می‌کنید.
• یک خط عمود از مرکز دایره رسم می‌کنید و این خط را به چهار قسمت مساوی تقسیم می‌کنید. ( نقاط میانی شعاع‌های عمود دایره‌ را پیدا کنید.)
• این بار پرگار را به مرکزیت دو نقطه‌ی میانی شعاع‌ها بگذارید و دو دایره رسم کنید. ( دو دایره‌ی درونی دقیقاً مماس به یکدیگر هستند.)
• در ادامه شما می‌توانید خطوط بیرونی بته‌جقه را از میان محیط دایره‌ی بزرگ و دو محیط دایره‌ی کوچک مشخص کنید.

جمع بندی

در این درس نمادشناسی کوشیدیم در کنار شما به یکی از پرکاربرد‌ترین و مشهور‌ترین نماد‌ها در طراحی ایرانی یعنی بته جقه بپردازیم. از منشاء و ریشه‌های تاریخی و این نماد صحبت کردیم و پس از آن انواع و کاربرد هر کدام از آنها را به شما معرفی کردیم. در ادامه نیز کوشیدیم نمونه‌ی ساده‌ای از رسم بته جقه را به شما آموزش دهیم.

بته‌جقه مثل DNA فرهنگ بصری ایرانی است: پیچیده، زنده، و همیشه در حال تطبیق.
برای ما طراحان، الهام‌گیری از بته‌جقه می‌تواند راهی باشد برای ساختن فرم‌هایی که هم با گذشته پیوند دارند و هم آینده‌نگرند.

بته‌جقه، با معانی عمیق و طراحی منحصربه‌فردش، یکی از نمادهای ارزشمند فرهنگ ایرانی است که همچنان در دنیای طراحی محصول معاصر جایگاه ویژه‌ای دارد. این نماد می‌تواند الهام‌بخش طراحانی باشد که به دنبال خلق محصولاتی با هویت فرهنگی و جذابیت بصری هستند.

تمرین: طراحی محصولی با الهام از بته‌جقه

محصولی طراحی کنید که:

1. از انحنای منحصر‌به‌فرد بته‌جقه برای ایجاد زیبایی بصری بهره ببرد.
2. حس رشد و پویایی را با شکل منحصربفرد آن القا کنید.
3. ترکیبی از رنگ‌های گرم و خطوط منحنی برای برجسته‌سازی نماد استفاده کند.