طراحی مبلمان شهری: اصول، نمونه‌ها و چالش‌ها

در فضای میان ساختمان ها و بناها، عناصر مکملی نیاز است تا زندگی شهری را سامان بخشد، تجهیزاتی که همچون اثاث یک خانه، امکان زندگی را در فضای محصور میان سنگ و بتن و شیشه فراهم آورد. این اجزاء، جریان حرکت، سکون، تفریح و اضطراب را در شهر تنظیم می کنند و به آن روح می بخشند. فرنیچر، تجهیزات یا مبلمان شهری، خیابانی یا فضای باز اصطلاحات رایج این تسهیلات و امکانات هستند. این تسهیلات در انگلستان بیشتر به «مبلمان خیابانی» و در امریکا به «مبلمان همگانی» با «مبلمان فضای باز» معروف هستند.

مبلمان شهری (Urban Furniture) به مجموعه‌ای از تجهیزات و عناصر طراحی گفته می‌شود که در فضاهای عمومی شهری نصب شده و برای راحتی، زیبایی و بهبود تعامل شهروندان طراحی شده‌اند. نیمکت‌ها، سطل‌های زباله، ایستگاه‌های اتوبوس، چراغ‌های خیابانی، مسیرهای دوچرخه‌سواری، و حتی گلدان‌های شهری از جمله این عناصر هستند. در این پست، به بررسی نکات مهم در طراحی مبلمان شهری، نمونه‌های موفق، چالش‌های موجود و بهترین شیوه‌های طراحی می‌پردازیم.

شهر یک اثر هنری بزرگ است که آفرینندگانی به وسعت خود و به تعداد جمعیتش دارد. هدف غایی یک شهر ایجاد محیطی خلاق و پرورنده برای مردمی است که در آن زندگی می کنند. چنین محیطی با گوناگونی بسیار، آزادی انتخاب به افراد می دهد و زمینه خلاقیت را فراهم می آورد، فضای شهر حداکثر ارتباط را با مردم و زیست گاه پیرامونشان برقرار می سازد و تنها یک وسیله برای در اختیار گذاردن تمام این ها در دست دارد: امکانات مناسب شهری.

اصول طراحی مبلمان شهری

رایج ترین ترکیب فوق «مبلمان شهری» است که می تواند دربردارنده مفاهیم ضمنی نیز باشد. دامنه مفهومی و کاربردی این واژه بسیار گسترده است. مبلمان شهری به مجموعه وسیعی از وسایل، اشیاء، دستگاه ها، نمادها، خرده بناها، فضاها و عناصری گفته می شود که چون در شهر و خیابان و در کل در فضای باز نصب شده اند و استفاده عمومی دارند، به این اصطلاح معروف شده اند.

طراحی مبلمان شهری باید همزمان سه اصل عملکردی (Functionality)، زیبایی‌شناسی (Aesthetics) و پایداری (Sustainability) را رعایت کند.

✅ ارگونومی و راحتی: نیمکت‌ها باید دارای ارتفاع و زاویه مناسب باشند تا نشستن و برخاستن راحت باشد.
✅ دسترسی‌پذیری: طراحی باید برای همه افراد، از جمله سالمندان، کودکان و افراد دارای معلولیت مناسب باشد.
✅ امنیت و مقاومت: استفاده از مواد ضد‌سرقت و ضد‌خرابی برای جلوگیری از آسیب‌های عمدی.
✅ پایداری محیطی: استفاده از مواد بازیافتی یا سازگار با محیط زیست مانند چوب‌های فشرده و بتن سبک.
✅ هماهنگی با هویت شهری: طراحی باید با معماری و فرهنگ منطقه هماهنگ باشد.

امروزه مشکل اصلی شهرهای بزرگ در دو بعد حرکت شهری (سواره و پیاده) و مشکلات ادراک و رفتار در منظر شهری قابل بررسی است. بنابراین وظیفه و مسئولیت خطیری برای برنامه ریزی، ساماندهی، آرام سازی و بهسازی فضا و تجهیزات شهری بر دوش مسئولین، مدیران، طراحان و هنرمندان می باشد.

مبلمان شهری یکپارچه:
ابداع خانواده ای قابل توسعه از مبلمان شهری که اتصالات مشابه و پایه نگه دارنده مشترک داشته باشد، هدف سیستم های مبلمان یکپارچه است.

• ویژگی های چنین سیستمی ضمن ایجاد هماهنگی در اجزای شهر موجب کاهش مصرف مواد، تقلیل هزینه های ساخت و کاهش ابعاد می شود.
• تعریف پایه یا ستونی واحد که مورد استفاده روشنایی و اسامی خیابان، علایم و زباله دان و غیره باشد می تواند از تکثیر جزئیات اضافی بسیاری در خیابان بکاهد. در حالی که هم اکنون هر سازمانی برای خود پایه ای تعبیه می کند و فقط از قسمت محدودی از آن بهره می جوید ضمن آنکه اتصالات نگه دارنده خاص خود و ده ها ماده و رنگ ناهمگون دیگر را نیز به آن اضافه می کند.
• یکپارچه سازی و اشتراک مداری در چنین مواردی نه تنها موجب هماهنگی بصری می شود بلکه به هویت منطقه ای و شهری هم کمک می کند.

نکته ظریف در این میان وجه تمایز سیستم های یکپارچه با سیستم های چند منظوره است؛ در یک سیستم چند منظوره، محصول از ابتدا به این قصد طراحی می شود و احتمال دگرگونی در سیما و پیکره آن زیاد است، اما در مبلمان یکپارچه لزوماً چنین هدفی دنبال نمی شود. بلکه اجزاء و عناصر مورد نظر در صورت تطابق و حفظ پیوستگی ظاهری با عنصر ثابتی یکپارچه می شوند.

توجه به هویت مکان:
با رشد شهرها و حومه ها، گرایشی افراطی در یک شکل کردن چهره شهری به وجود آمده است. به گونه ای که اغلب تفاوت کمی در روحیه مبلمان نقاط مختلف شهر یا حتی گاهی میان چند کشور دیده می شود. حال آن که هنوز هم جذاب ترین و به یاد ماندنی ترین محله ها آنهایی هستند که با شکل و شمایل ویژه و مختص به خود در خاطره ها جای می گیرند و شاید از همین روست که در کوشش های جدید برای نوسازی و ساماندهی شهرها به این خصوصیات توجه بسیار می شود.

از دیدگاه طراحان، انتخاب و طراحی مناسب مبلمان شهری، حفظ هویت مکان و نمود بیشتر آن را ممکن می سازد. این برخورد در احیای مناطق تاریخی و سنتی بسیار موثر است. اگر دخالت در شهر به تزیینات سطحی محدود نشود، باید میان بافت اجتماعی و فضای شهر توازنی ایجاد کرد. آن گاه که بافت اجتماعی مکانی تثبیت شده و در میان ساکنانش مفهوم شهر نشینی، ریشه ای عمیق دواند، می توان به ساختارهایی مکمل در سیما و منظر آن پرداخت و شرایط را برای حفظ محیط و رفاه اهالی مهیا کرد.

به اتکای همین بافت اجتماعی تثبیت شده و ریشه دار می توان در مدت زمانی کافی و با روشی پویا، خیابان های محله و شهر را به گونه ای مجهز کرد که بازتاب فرهنگ آن باشد.

نمونه‌های موفق طراحی مبلمان شهری در جهان

🇩🇪 برلین – نیمکت‌های چندمنظوره
🔹 در برلین، نیمکت‌های شهری علاوه بر مکانی برای نشستن، دارای پنل‌های خورشیدی برای شارژ تلفن همراه و نورپردازی شبانه هستند.

🇯🇵 توکیو – ایستگاه‌های اتوبوس هوشمند
🔹 در توکیو، ایستگاه‌های اتوبوس دارای سایبان‌های تاشو، سیستم گرمایش و خنک‌کننده، و نمایشگرهای زمان‌بندی اتوبوس‌ها هستند.

🇩🇰 کپنهاگ – مسیرهای دوچرخه‌سواری هوشمند
🔹 مسیرهای دوچرخه‌سواری این شهر دارای سیستم‌های نورپردازی هوشمند هستند که با نزدیک شدن دوچرخه‌سوار، روشن می‌شوند و امنیت را افزایش می‌دهند.

🇦🇺 ملبورن – سطل‌های زباله خورشیدی
🔹 این سطل‌ها دارای سیستم فشرده‌سازی زباله با انرژی خورشیدی هستند که باعث کاهش تعداد دفعات تخلیه زباله توسط شهرداری می‌شود.

🇳🇱 آمستردام – نیمکت‌های سبز (Green Benches)
🔹 این نیمکت‌ها از گیاهان طبیعی و سیستم‌های آبیاری داخلی تشکیل شده‌اند و علاوه بر زیبایی، به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کنند.

چالش‌ها و محدودیت‌های طراحی مبلمان شهری

🚧 1. مقاومت در برابر تخریب (Vandalism): مبلمان شهری در معرض آسیب‌های عمدی قرار دارد، بنابراین باید ضد‌سرقت، مقاوم در برابر خط‌خوردگی و تخریب‌ناپذیر طراحی شوند.

🚧 2. شرایط اقلیمی: نیمکت‌های چوبی ممکن است در مناطق بارانی دچار پوسیدگی شوند، درحالی‌که فلزات در مناطق گرمسیری بیش از حد داغ می‌شوند. انتخاب مواد مقاوم در برابر شرایط آب‌وهوایی ضروری است.

🚧 3. هزینه و نگهداری: برخی از مبلمان‌های مدرن نیاز به نگهداری مداوم دارند (مانند نیمکت‌های دارای پنل خورشیدی). بنابراین، باید تعادل بین هزینه‌های اولیه و هزینه‌های نگهداری در نظر گرفته شود.

🚧 4. استانداردهای طراحی و مقررات شهری: در بسیاری از شهرها، محدودیت‌هایی برای ارتفاع، جنس و محل نصب مبلمان شهری وجود دارد. طراحان باید با قوانین و مقررات محلی هماهنگ باشند.

نکات حرفه‌ای در طراحی مبلمان شهری

جمع‌بندی

طراحی مبلمان شهری یک ترکیب هنری، کاربردی و فناوری‌محور است که تأثیر مستقیمی بر تجربه شهری شهروندان دارد.نمونه‌های موفق جهانی نشان می‌دهند که استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، هوش مصنوعی و طراحی انسان‌محور آینده مبلمان شهری را شکل می‌دهند. چالش‌هایی مانند هزینه، امنیت، و پایداری محیطی از مهم‌ترین موانع طراحی مبلمان شهری هستند که باید در فرآیند طراحی در نظر گرفته شوند.