ضدخطا طراحی کن: Poka-Yoke یا Forcing function در طراحی محصول
طراحی هوشمند یعنی اجبار محترمانه – Poka-Yoke (پُکا-یوکه) یعنی «پیشگیری از اشتباه ناخواسته». این اصل در دهه ۱۹۶۰ توسط Shigeo Shingo در خط تولید تویوتا شکل گرفت. در ابتدا برای جلوگیری از اشتباهات مونتاژ بود، اما به‌مرور وارد دنیای طراحی محصول، دیجیتال، پزشکی و حتی تجربه کاربری شد.
ترمینولوژی
- Poka (ポカ): خطای تصادفی یا ناآگاهانه
- Yoke (ヨケ): جلوگیری یا محافظت
- Fail-safe: سیستمی که در صورت خطا به حالت امن می‌رود
- Forcing function: یا به فارسیِ خوشگلش “تابع وادارنده” یا “تابع اجبارگر”. مکانیزمی که کاربر را مجبور می‌کند کاری را فقط به روش درست انجام دهد
Forcing Function: وقتی طراحی راه اشتباه رو می‌بنده
تصور کن می‌خوای یه کشوی پُر از ابزار رو باز کنی ولی اول باید درِ بالاییش رو ببندی. یا می‌خوای یه فایل رو پاک کنی و سیستم ازت دوباره می‌پرسه: «مطمئنی؟». اینا مثال‌هایی از Forcing Function هستن—وقتی طراحی به‌جای توضیح دادن، کاری میکنه که فقط یه مسیر درست وجود داشته باشه.
Forcing Function یعنی یه سازوکار در طراحی که مانع از اشتباه می‌شه یا کاربر رو مجبور میکنه اول یه قدم خاص رو برداره تا بتونه ادامه بده.
ایده‌اش ساده‌ست: به جای هشدار دادن، اجازه اشتباه نمی‌دیم.
🧩 چرا مهمه؟
- کاهش خطاهای انسانی: مخصوصاً در محیط‌های حساس مثل پزشکی، هوانوردی، یا مالی.
- بهینه‌سازی تجربه کاربر: کاربر رو گام‌به‌گام جلو می‌بره، بدون گیج شدن یا رد شدن از مراحل حیاتی.
- افزایش امنیت: مثلاً در طراحی فرم‌های حساس (مثل تغییر رمز عبور)، وقتی پسوردها با هم مچ نباشن، دکمه Submit غیرفعاله.
🧠 کاربرد در طراحی محصول
- در طراحی دیجیتال: تا وقتی Terms & Conditions رو اسکرول نکنی، دکمه «Accept» فعال نمی‌شه.
- در رابط‌های فیزیکی: کارت بانکی رو برعکس توی خودپرداز جا نمی‌تونی بزاری—شیار و طراحی کارت اجازه نمی‌ده.
- در طراحی فرآیند: مثلاً توی اپلیکیشن سلامت، کاربر باید روز اول وزن و قد وارد کنه تا اجازه ورود به مرحله بعدی رو داشته باشه.
طراحی ضدخطا چگونه کار می‌کند؟
Poka-Yoke طراحی را تبدیل به مربی می‌کند:
- با اجازه ندادن به اشتباه (prevention)
- یا با کشف سریع اشتباه (detection)
🛠️ مثال‌های الهام‌بخش
- سوکت USB نوع A: فقط از یک طرف وارد می‌شود (تقریباً!)
- اجاق گاز با سنسور شعله: گاز را فقط در صورت روشن بودن شعله آزاد می‌کند
- پیچ‌هایی با اشکال خاص: فقط با ابزار مخصوص باز می‌شوند
- اپل: برای ری‌است کردن آیفون باید دوتا دکمه رو با هم نگه داری—یه جور تابع اجبار برای جلوگیری از ریست اشتباهی.
- Tesla: ماشین اجازه رانندگی نمی‌ده اگه کمربند بسته نباشه.
- Google Docs: تا وقتی اینترنت قطع باشه، دکمه‌های مربوط به اشتراک‌گذاری غیرفعاله.
در طراحی محصول، می‌خواهیم کاربر را نه‌تنها هدایت کنیم، بلکه مسیر اشتباه را از طراحی حذف کنیم. یعنی طراحی باید به‌اندازه‌ای هوشمند باشد که اشتباه را «ناممکن» یا حداقل «ناراحت‌کننده» کند.
مثال‌های ملموس
- درب با جهت اجباری (Push/Pull): وقتی طراحی دسته، حس فشار یا کشیدن را منتقل می‌کند
- محفظه‌های دارو: رنگ‌ها و اشکال متفاوت برای جلوگیری از اشتباه در مصرف
- نازل بنزین دیزل و بنزینی: متفاوت در قطر و شکل، برای جلوگیری از اشتباه پر کردن
- کارت حافظه یا سیم‌کارت: شیاری که فقط به یک شکل وارد می‌شود
نکات پیشرفته: چطور یک “تابع وادارنده” طراحی کنیم؟
شما به این سطح از محتوا دسترسی ندارید و یا وارد اکانت خود نشدید.
ورود یا عضویت | خرید یا تمدید اشتراک
.: برای دانلود کاتالوگ آشنایی بامحتوای دیزاین کلاب اینجا کلیک کنید :.
جمع‌بندی
Poka-Yoke و Forcing Function یک فلسفه است، نه صرفاً یک تکنیک. فلسفه‌ای که می‌گه: اگر خطایی قراره رخ بده، طراح مسئولشه، نه کاربر. در دنیایی که محصولات پیچیده‌تر و کاربران متنوع‌تر می‌شن، اصل ضدخطا بودن می‌تونه مرز بین یک طراحی معمولی و یک طراحی فوق‌العاده و دیزاین محور باشه.
طراح یه جور کنترل نامرئی رو محصول دیزاین میکنه که به‌جای اینکه داد بزنه «نکن!»، به‌سادگی نمی‌ذاره اون کار انجام بشه. مثل اون دوستی که نمی‌ذاره تو لحظه‌ای احساسی تصمیم بد بگیری.
در طراحی محصول، این یعنی: ساختار بده که کار خوب خود‌به‌خود انجام بشه.