سراجی: هنری دیرینه از چرم تا اکسسوری‌های مدرن

سراجی یا چرم‌دوزی یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین رشته‌های طراحی و تولید است که از گذشته تاکنون تکامل یافته و در حوزه‌های مختلفی از مد و فشن گرفته تا صنعت و تجهیزات خاص گسترش پیدا کرده است. در زبان عربی به زین، سَرْج گفته می‌شود. از این رو، به زین‌ساز، سَرّاج و به کارگاه تولید زین و کار زین‌سازی، سَرّاجی می‌گویند. حرفه سراجی هنری اصیل که گفته می‌شود زادگاه آن از منطقه کرمانشاه است که اخیرا به ثبت ملی هم رسیده است. مواد اولیه مورد استفاده در این هنر، چرمِ دَبّاغی شده‌است.

🔹 تاریخچه و جایگاه چرم‌دوزی در طراحی و صنعت

چرم از دیرباز یکی از مواد اولیه ارزشمند به شمار می‌رفته و در ساخت ابزارهای روزمره، پوشاک و زره‌های جنگی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. امروزه، چرم‌دوزی با تلفیق مهارت‌های سنتی و فناوری‌های مدرن، راه خود را به صنایع مختلف باز کرده و محصولاتی فراتر از کیف و کفش ارائه می‌دهد.

بیشتربخوانید: تفاوت سراجی و دباغی

سراجی سنتی هنر – صنعتی است که صنعتگر پس از دباغی پوست به ساخت انواع کیف ، کمربند ، قطار فشنگ ، زین اسب ، جلد اسلحه ، تابلو ، قاب آیینه ، قلمدان و … می پردازد. به شخصی که به این عمل می پردازد «سراج» گفته می شود. در این هنر چرم ماده اصلی برای تولید محصولات است.

سراجی با دباغی متفاوت است. وظیفه دباغ آماده‌سازی و پرداخت پوست حیوانات برای تبدیل آن به چرم است اما سراج وظیفه دارد که چرم را به اشکال مختلف در بیاورد و آنها را به محصول نهایی تبدیل کند.

تاریخچه سراجی و چرم دوزی

متریال چرم از زمان‌های قدیم، از کالاهای مهم بشمار آمده است. پیش از آنکه بشر بتواند با استفاده از برگ‌ها و الیاف گیاهی پارچه ببافد؛ چرم، نقش اساسی در پوشش بدن برای انسان داشته است. چرم، بافتی طبیعی است که ساختار سه بعدی ویژه‌ای دارد. افزون بر عایق بودن در برابر گرما و برق، در برابر هوا و آب نیز مقاوم است.

چرم در عین حال، بخار آب را از خود عبور می‌دهد و انعطاف‌پذیری قابل توجهی دارد. پس از جنگ جهانی دوم و تجاری شدن تولید انبوه پلی وینیل کلرید (pvc) نایلون و پلی‌استر ، پلی اورتان و پلیمرهای دیگر ، به تدریج به عنوان جایگزین چرم در تولید کفش، لباس، کیف و مبلمان به بازار آمد.

انسان های اولیه ، برای پوشش بدن خود از پوست حیوان شکار شده استفاده می کردند اما این پوست دارای اشکالاتی بود چرا که تر و نمناک بوده و اگر در هوای گرم رها می شد پشم های آن ریخته ، فاسد و متعفن و پاره پاره می شد ؛ همچنین این که پوست خشک شده نیز انعطاف خود را از دست داده و به تخته چرمی سخت و شکننده ای تبدیل می شد که در صورت تا شدن می شکست و برای لباس غیر قابل استفاده می گردید. با گذشت زمان بشر به دانش استفاده از پوست و چرم دست یافت. آن ها متوجه این موضوع شدند که طی انجام مراحلی می توانند تغییراتی در پوست ایجاد کنند که بتوانند از آن بهره بیشتری ببرند (به این اعمال دباغی گفته می شود). برای این کار از دوده و عصاره های چوب و برگ درختان ، روغن حیوانی و روغن ماهی و نمک ( زاج سفید ) استفاده می کردند. بدین ترتیب توانستند ابزاری چرمین از قبیل لباس ، کفش ، چادر ، زیر انداز ، زره ، افسار و … برای خود تهیه کنند.

تاریخ دقیقی از پیدایش صنعت چرم مشخص نمی باشد اما با استناد بر تحقیقات و مطالعات باستان شناسی می توان چنین گفت که از 1500 سال پیش از میلاد ایرانیان از پوست و چرم به عنوان پوشش استفاده می کردند. «ایگورد یاکوتف» محقق روسی در این باره چنین می نویسد : مردم ثروتمند از پوست های گرانبهایی همچون پوست یوزپلنگ و افراد بی بضاعت از پوست گوسفند استفاده می کردند.

از حدود 550 قبل از میلاد ، لباس و زره ایرانیان از جنس چرم و چوب بوده است. پوست دباغی شده ایرانی از کیفیت بسیار بالایی برخوردار بوده و پس از ظهور اسلام در تمام کشورهای اسلامی به مصرف می رسید. دباغی در ایران عمدتا با استفاده از مواد گیاهی صورت می گرفت اما به دلیل سری بودن مراحل تولید از سوی صاحبان کارگاه ، کم کم کیفیت خود را از دست داد و در این زمینه پیشرفتی حاصل نشد.

خواص منحصربفرد متریال چرمی

چرم از زمان‌های قدیم، از کالاها و متریال های مهم بشمار آمده است. پیش از آنکه بشر بتواند با استفاده از برگ‌ها و الیاف گیاهی پارچه ببافد؛ چرم، نقش اساسی در پوشش بدن برای انسان داشته است. چرم، بافتی طبیعی است که ساختار سه بعدی ویژه‌ای دارد. افزون بر عایق بودن در برابر گرما و برق، در برابر هوا و آب نیز مقاوم است.

🔹 گرایش‌های مختلف سراجی و محصولات آن

1️⃣ اکسسوری‌های چرمی

کیف پول، کمربند، دستبند و جاکلیدی
قاب گوشی و کاور لپ‌تاپ
روکش‌های چرمی برای خودرو و دکوراسیون داخلی

2️⃣ کیف و کفش چرمی

کیف‌های دستی، اداری، مسافرتی و کوله‌پشتی
کفش‌های چرمی رسمی، روزمره، اسپرت و بوت‌های چرم
کفش‌های سفارشی و دست‌دوز با طراحی‌های خاص

3️⃣ پوشاک و مد

کت، پالتو، دستکش و کلاه چرمی
لباس‌های ترکیبی با چرم و سایر متریال‌ها
کاربرد در مد لوکس و استایل‌های وینتیج

4️⃣ تولید صنعتی و سفارشی

تولید انبوه برای برندهای مد و فشن
محصولات خاص و لاکچری با چرم دست‌دوز
طراحی و ساخت لوازم چرمی برای صنایع خاص مثل موتورسواری و شکار

چرم دوزی | سراجی

5️⃣ هنر و طراحی داخلی

تابلوهای تزئینی با چرم
روکش‌های چرم برای مبلمان و دیوارها
ترکیب چرم با چوب و فلز در دکوراسیون

🔹 ابزار کار سراجی

ابزار مورد استفاده سراج از تنوع بالایی برخوردار است و معمولاً به محصول نهایی که در هر کارگاه تولید می‌شود، بستگی دارد. با این حال ابزارهای مورد استفاده معمولاً شامل ابزارهایی چون: گزن، کُنده، تخته گیره، سوزن، دِرفش، مُشته، چکش، سنبه سوراخ‌کن، منگنه پرچ‌کن، گازانبر و میز پاکوتاه و نخ‌های چرم‌دوزی می‌شوند.

🔹 انواع متریال چرمی در سراجی و طراحی محصولات

در دنیای چرم، متریال‌های مختلفی وجود دارند که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. انتخاب نوع چرم تأثیر مستقیم روی کیفیت، دوام، ظاهر و حس نهایی محصول دارد.

چرم طبیعی (Natural Leather)

چرم طبیعی از پوست حیوانات به دست می‌آید و با روش‌های مختلف دباغی می‌شود. این نوع چرم بافت طبیعی، دوام بالا و حس لوکس دارد و در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار می‌گیرد:

✔ انواع چرم طبیعی بر اساس منبع حیوانی

🐂 چرم گاوی: ضخیم، مقاوم، بادوام و مناسب برای کیف، کفش و مبلمان
🐐 چرم بزی: سبک، نرم، منعطف و ایده‌آل برای کیف‌های لوکس و دستکش
🐑 چرم گوسفندی: بسیار نرم، لطیف، مناسب پوشاک، دستکش و محصولات سبک
🦢 چرم شترمرغ: دارای بافت خاص و لاکچری، مقاوم در برابر کشش
🐊 چرم کروکودیل و مار: بسیار خاص و گران‌قیمت، مورد استفاده در برندهای لوکس
🐪 چرم شتری: ضخیم، بسیار مقاوم و مناسب برای کیف و کفش‌های بادوام

✔ انواع چرم طبیعی بر اساس پرداخت و فرآوری

چرم فول گرین (Full Grain): با ارزش‌ترین نوع چرم که سطح طبیعی آن حفظ شده و با دوام‌ترین و مقاوم‌ترین نوع چرم است.
چرم تاپ گرین (Top Grain): لایه‌ای از سطح چرم برداشته شده تا سطحی نرم‌تر و ظاهری صاف‌تر داشته باشد، اغلب در محصولات مدرن استفاده می‌شود.
چرم نبوک (Nubuck): سطح سمباده‌خورده و مخملی دارد، بسیار لطیف اما مستعد لک شدن است.
چرم جیر (Suede): دارای سطح پرزدار و مخملی، نرم و انعطاف‌پذیر اما کمتر مقاوم در برابر رطوبت و سایش.
چرم واکسی یا روغنی (Pull-up Leather): نوعی چرم که به آن روغن یا موم اضافه شده تا ظاهر مات و خاصی بگیرد و با خم شدن رنگ آن تغییر کند.

چرم مصنوعی (Synthetic Leather)

چرم‌های مصنوعی جایگزین‌های اقتصادی و پایدارتر برای چرم طبیعی هستند و در برخی کاربردها ترجیح داده می‌شوند.

✔ انواع چرم مصنوعی

چرم PU (Polyurethane Leather): نرم، انعطاف‌پذیر، ارزان و مناسب برای محصولات فشن.
چرم PVC (Polyvinyl Chloride Leather): ضخیم‌تر، مقاوم‌تر، اما با تنفس‌پذیری کمتر.
چرم گیاهی (Vegan Leather): ساخته‌شده از ترکیبات طبیعی مثل قارچ، آناناس (Piñatex) یا سیب، جایگزین پایدار و دوست‌دار محیط زیست.
چرم مایکرو فایبر (Microfiber Leather): ظاهر و حس شبیه به چرم طبیعی اما بادوام‌تر و سبک‌تر.

چرم‌های ترکیبی و خاص

چرم رنگ‌شده و چاپی: چرم‌هایی که طرح‌های خاص روی آن‌ها پرس یا رنگ‌آمیزی شده‌اند، مانند چرم طرح مار یا کروکودیل.
چرم نانو و ضدآب: چرم‌هایی که با فناوری نانو مقاوم به آب، لک و سایش شده‌اند، ایده‌آل برای کاربردهای مدرن.
چرم هوشمند (Smart Leather): چرم‌هایی که با فناوری‌هایی مثل تغییر رنگ در برابر حرارت یا اتصال به دستگاه‌های هوشمند توسعه یافته‌اند.

🔹 نکات حرفه‌ای در طراحی و ساخت محصولات چرمی

شما به این سطح از محتوا دسترسی ندارید و یا وارد اکانت خود نشدید.

ورود یا عضویت | خرید یا تمدید اشتراک

برای دسترسی کامل به صدها درس و محتوای تخصصی در باشگاه طراحی شما نیاز به ثبت نام و تهیه اشتراک دارید. بخشی از مطالب مختص مشترکین می‌باشد

.: برای دانلود کاتالوگ آشنایی بامحتوای دیزاین کلاب اینجا کلیک کنید :.

🔹 جمع‌بندی: آینده سراجی در طراحی مدرن

با پیشرفت‌های اخیر در طراحی، چرم‌دوزی سنتی با دیجیتال‌سازی، برش‌های لیزری و تکنیک‌های جدید پرداخت چرم در حال تحول است. همچنین، استفاده از چرم‌های وگان و جایگزین‌های نوین باعث شده که این صنعت به سمت پایدارتر شدن حرکت کند. سراجی، علاوه بر حفظ هویت هنری و کلاسیک خود، حالا در اکسسوری‌های تکنولوژیک و حتی طراحی صنعتی نقش ایفا می‌کند.

اگر به طراحی محصولات چرمی علاقه داری، یادگیری این مهارت می‌تواند به خلق محصولات خاص و سفارشی منجر شود. آیا به تولید یا طراحی چرم علاقه‌مند هستی؟