سراجی | چرم دوزی | تولید اکسسوری و کیف چرمی

چرم از زمان‌های قدیم، از کالاها و متریال های مهم بشمار آمده است. پیش از آنکه بشر بتواند با استفاده از برگ‌ها و الیاف گیاهی پارچه ببافد؛ چرم، نقش اساسی در پوشش بدن برای انسان داشته است. چرم، بافتی طبیعی است که ساختار سه بعدی ویژه‌ای دارد. افزون بر عایق بودن در برابر گرما و برق، در برابر هوا و آب نیز مقاوم است.

چرم در عین حال، بخار آب را از خود عبور می‌دهد و انعطاف‌پذیری قابل توجهی دارد. پس از جنگ جهانی دوم و تجاری شدن تولید انبوه پلی وینیل کلرید (pvc) نایلون و پلی‌استر ، پلی اورتان و پلیمرهای دیگر ، به تدریج به عنوان جایگزین چرم در تولید کفش، لباس، کیف و مبلمان به بازار آمد.

در زبان عربی به زین، سَرْج گفته می‌شود. از این رو، به زین‌ساز، سَرّاج و به کارگاه تولید زین و کار زین‌سازی، سَرّاجی می‌گویند.

حرفه سراجی یکی از صدها حرفه و هنر دستی ایرانی می باشد. این هنر ، هنری اصیل از منطقه کرمانشاه است که اخیرا به ثبت ملی هم رسیده است. مواد اولیه مورد استفاده در این هنر، چرمِ دَبّاغی شده‌است.

تفاوت سراجی و دباغی

سراجی سنتی هنر – صنعتی است که صنعتگر پس از دباغی پوست به ساخت انواع کیف ، کمربند ، قطار فشنگ ، زین اسب ، جلد اسلحه ، تابلو ، قاب آیینه ، قلمدان و … می پردازد.  به شخصی که به این عمل می پردازد «سراج» گفته می شود. در این هنر چرم ماده اصلی برای تولید محصولات است.

سراجی با دباغی متفاوت است. وظیفه دباغ آماده‌سازی و پرداخت پوست حیوانات برای تبدیل آن به چرم است اما سراج وظیفه دارد که چرم را به اشکال مختلف در بیاورد و آنها را به محصول نهایی تبدیل کند.

تاریخچه سراجی و چرم دوزی

متریال چرم از زمان‌های قدیم، از کالاهای مهم بشمار آمده است. پیش از آنکه بشر بتواند با استفاده از برگ‌ها و الیاف گیاهی پارچه ببافد؛ چرم، نقش اساسی در پوشش بدن برای انسان داشته است. چرم، بافتی طبیعی است که ساختار سه بعدی ویژه‌ای دارد. افزون بر عایق بودن در برابر گرما و برق، در برابر هوا و آب نیز مقاوم است.

چرم در عین حال، بخار آب را از خود عبور می‌دهد و انعطاف‌پذیری قابل توجهی دارد. پس از جنگ جهانی دوم و تجاری شدن تولید انبوه پلی وینیل کلرید (pvc) نایلون و پلی‌استر ، پلی اورتان و پلیمرهای دیگر ، به تدریج به عنوان جایگزین چرم در تولید کفش، لباس، کیف و مبلمان به بازار آمد.

انسان های اولیه ، برای پوشش بدن خود از پوست حیوان شکار شده استفاده می کردند اما این پوست دارای اشکالاتی بود چرا که تر و نمناک بوده و اگر در هوای گرم رها می شد پشم های آن ریخته ، فاسد و متعفن و پاره پاره می شد ؛ همچنین این که پوست خشک شده نیز انعطاف خود را از دست داده و به تخته چرمی سخت و شکننده ای تبدیل می شد که در صورت تا شدن می شکست و برای لباس غیر قابل استفاده می گردید. با گذشت زمان بشر به دانش استفاده از پوست و چرم دست یافت. آن ها متوجه این موضوع شدند که طی انجام مراحلی می توانند تغییراتی در پوست ایجاد کنند که بتوانند از آن بهره بیشتری ببرند (به این اعمال دباغی گفته می شود). برای این کار از دوده و عصاره های چوب و برگ درختان ، روغن حیوانی و روغن ماهی و نمک ( زاج سفید ) استفاده می کردند. بدین ترتیب توانستند ابزاری چرمین از قبیل لباس ، کفش ، چادر ، زیر انداز ، زره ، افسار و … برای خود تهیه کنند.

تاریخ دقیقی از پیدایش صنعت چرم مشخص نمی باشد اما با استناد بر تحقیقات و مطالعات باستان شناسی می توان چنین گفت که از 1500 سال پیش از میلاد ایرانیان از پوست و چرم به عنوان پوشش استفاده می کردند. «ایگورد یاکوتف» محقق روسی در این باره چنین می نویسد : مردم ثروتمند از پوست های گرانبهایی همچون پوست یوزپلنگ و افراد بی بضاعت از پوست گوسفند استفاده می کردند.

از حدود 550 قبل از میلاد ، لباس و زره ایرانیان از جنس چرم و چوب بوده است. پوست دباغی شده ایرانی از کیفیت بسیار بالایی برخوردار بوده و پس از ظهور اسلام در تمام کشورهای اسلامی به مصرف می رسید. دباغی در ایران عمدتا با استفاده از مواد گیاهی صورت می گرفت اما به دلیل سری بودن مراحل تولید از سوی صاحبان کارگاه ، کم کم کیفیت خود را از دست داد و در این زمینه پیشرفتی حاصل نشد.

جمع بندی

یکی از شناخته شده ترین صنایع دستی در ایران و جهان، چرم دوزی است که البته از تاریخچه ای غنی در ایران برخوردار است. چرم دوزی به استفاده از پوست چرمی برخی از حیوانات و فرآوری آن جهت تولید وسایلی از قبیل جلد کتاب، کیف، کفش، کمربند، کت و پالتو و روکش مبل و صندلی گفته می شود. چرم دوز هنرمندی است که به ساخت و تولید این وسایل از چرم طبیعی یا مصنوعی می پردازد.

کسی که به شغل چرم دوزی مشغول است، به کمک ابزاری مانند شابلون بر روی چرم دباغی شده به طراحی طرحی خاص می پردازد. پس از طراحی، چرم بر اساس الگوی از قبل تعیین شده برش زده شده و از آن برای تولید وسیله مورد نظر استفاده می شود. البته امروزه در بسیاری از صنایع چرم سازی به جای نیروی انسانی، از دستگاه استفاده می شود. اما در هر صورت، چرم دوزی هنر ظریفی است که به ظرافت و دیدی هنری نیاز دارد.