طراحی محصول ویژه کاربران معلول
طراحی محصول برای کاربران معلول (یا به عبارت دقیق‌تر: طراحی برای توان‌یابی، یا Inclusive Design / Universal Design) نه‌تنها یه چالش فنیه، بلکه یه مسئولیت اخلاقی و یه فرصت خلاقانه‌ست برای اینکه نشون بدیم طراحی واقعاً برای همه‌ست.
بیا گام به گام، اصول، نمونه‌ها و نکات مهم طراحی محصول برای کاربران معلول رو با هم مرور کنیم.
تعریف معلولیت
واژه معلولیت به معنی مانع و سد است. معلولان به علت وجود موانع و اختلالات مختلف ذهنی حرکتی حسی و عاطفی قادر به رقابت در زندگی با همگنان خود نیستند و در نتیجه در مسابقه زندگی عقب می مانند. به بیان دیگر معلول کسی است که به علت ضایعه ای ارثی یا اکتسابی نتواند از عهده کاری برآید که سایر افراد هم سن او با معلومات و تجربیات مساوی انجام می دهند. معلولان انواع گوناگون هستند از جمله: فقدان عضو، ناراحتی های ستون فقرات، انواع فلج و ضایعات عصبی-حسی، بیماران ریوی، اختلالات حاد ریوی، ناراحتی های عروقی و خونی، جذامیان، قربانیان اختلالات کروموزومی، معتادان، متکدیان و…
از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت معلولیت مجموعه ای از اختلالات جسمانی یا ذهنی است که فرد را از ادامه زندگی مستقل فردی و اجتماعی باز می دارد و در نتیجه معلول برای تداوم زندگی به توانبخشی در زمینه های مختلف نیاز دارد.
از دیدگاه ویلیامز (ترجمه به پژوه و همکاران 1375) معلول کسی است که یک یا چند قسمت از اندام های بدنش (جسمانی ذهنی حرکتی حسی) آسیب دیده و زندگی عادی و روزمره او مختل شده باشد.
کلمه ی معلول (handicap) از یک بازی شانسی قدیمی آنگلوساکسون ها به نام “cap in hand” یا “کلاه در دست” گرفته شده است. در این بازی یکی از بازیکنان برای دستیابی به کلاه دیگر بازیکن و تعویض آن با کلاه خودش با او به مبارزه می پردازد. برای مساوی کردن شانس دوبازیکن در آغاز بازی مبلغی پول که توسط یک قاضی تعیین می شود، در داخل کلاهی که ارزش کمتری دارد ریخته می شود تا بازیکن ضعیف در برابر رقیبش احساس ناتوانی نکند (هالیس ترجمه منشی طوسی 1374).
بیشتر بخوانید: دو نوع از معلولیت که در مددکاری اجتماعی اهمیت و کاربرد بیشتر دارند عبارتند از:
– معلولیت زندگی جمعی
– معلولیت زندگی خانوادگی
در معلولیت زندگی جمعی ناتوانی جسمی-روانی مانع ارتباط و آمیزش اجتماعی فرد با همگنان می گردد و معلول نمی تواند از روابط اجتماعی خود لذت ببرد. در معلولیت زندگی خانوادگی ناتوانی جسمی-ذهنی-عاطفی مانع ازدواج و تشکیل خانواده می شود (پورافکاری 1373).
معلولیت با نقص عضو و ناتوانی تفاوت دارد. نقص عضو عبارت از هر گونه کمبود عضوی از اعضای بدن و یا وجود وضع غیر طبیعی جسمانی یا روانی است که به اختلال یا کاهش در عملکرد فرد منجر می شود (پورافکاری 1373). به نظر ویلیامز (ترجمه و پروژه و همکاران 1375) نقص عضو یا آسیب اصطلاحی کلی است که برای صدمه ضایعه یا نقصی که مانع کارکرد طبیعی ذهنی یا جسمی است به کار می رود. از دیدگاه انجمن بین المللی توانبخشی نقص عبارت از کمبود دائمی یا موقتی در ساخت یا عملکرد جسمی و روانی یک عضو است (حاج میر فتاح 1368).
ناتوانی عبارت است از محدودیت عملکرد فرد در به انجام رساندن فعالیت های زندگی روزمره به علت وجود آسیب جسمی یا ذهنی پایدار (ترجمه به پروژه و همکاران1375). ناتوانی شغلی هنگامی اتفاق می افتد که فرد به طور موثر نتواند به ایفای وظایف شغلی بپردازد و یا ادامه اشتغال او به آن شغل باعث تشدید ناتوانی و یا بروز خطراتی برای او شود و یا سلامت دیگران را به مخاطره اندازد.
تشخیص “ناتوانی”، “معلولیت” یا “نقص عضو” برای طراح صنعت لازم است. زیرا ابتدا باید بداند که با کدام از قشر از کاربران سرو کار دارد و قرار است محصول طراحی شده چه کمکی به کار بر کند. زیرا هر یک از این سه دسته در مواردی تفاوت هایی دارند. مثلا اگر قرار باشد فردی که دارای نا توانی است از وسیله ای استفاده کند که در او احساس عدم توانایی در انجام امور مثل سایر انسان ها را ایجاد کند، این مسئله نشان دهنده ی عدم اطلاعات و دانش طراح برای این قشر آسیب پذیر است.
بیشتربخوانید: آمار معلولان
تعداد معلولان هر جامعه با توجه به تعریفی که از معلولیت ارائه می شود متفاوت است. در کشورهای در حال رشد معمولا معلولیت های بارز جسمانی مورد بررسی و شمارش قرار می گیرند. در حالی که در کشورهای پیشرفته علاوه بر معلولیت های بارز جسمانی به سایر نارسایی های جزئی نیز توجه می شود. در نتیجه تعداد بیشتری از معلولان در این کشورها شمارش می شوند و در نتیجه تعداد معلولان به طور چشمگیری افزایش می یابد. آمار سال های دهه ی 1980 میلادی گزارش می دهد که در کشور پاکستان و پاناما و پرو نسبت جمعیت معلول در کل جامعه کمتر از 1% است در حالی که در آمریک ا8.5% کانادا و استرالیا 13.2% فرانسه 6.5% یونان 10% نروژ 8.9% و در اتریش 20% است. این تفاوت ها نشان دهنده تنوع و پراکندگی در مفاهیم و تعاریف معلولیت در کشورهای مختلف است (حاج میرفتاح1368).
در سرشماری سال 1365 شمسی ایران که در آن افراد نابینا کر و لال قطع دست یا پا نقص پای راست و یا چپ یا فلج کامل معلول شناخته شده اند از هر 100000 نفر جمعیت حدود 893 نفر معلول بودند. در سر شماری سال 1375 شمسی که افراد نا بینا ناشنوا معلول جسمی-حرکتی و عقب ماندگی ذهنی معلول محسوب شده اند از هر 100000 نفر جمعیت حدود 935 نفر معلول بودند. علل معلولیت ها عبارت اند از:
21.6% مادرزادی
40.9% بیماری
28.2% سوانح
9.1%نا مشخص.
معلولیت در شهرها به ازای هر 130 نفر یک نفر و در روستاهابه ازی هر 98 نفر یک نفر معلول بود. استان ایلام با 3037 نفر معلول در هر 100000 نفر بیشترین معلول را در ایران داراست و سپس اصفهان بوشهر هرمزگان و خوزستان قرار دارند. استان گیلان و بلوچستان کمترین فراوانی معلولان را دارند. از نظر سن در گروه سنی 20-24 مردان بیشترین تعداد معلولان را حائز هستند. مردان نسبت به زنان درصد معلولیت بالاتری دارند. در مقابل هر 100 زن معلول 170 مرد معلول وجود دارد (مرکز آمار ایران1365و1367).
شناخت معلولیت برای حل نیازها
برای طراحی محصول سفارشی مهم ترین موضوع شناخت مخاطبین و مصرف کنندگان محصول است.
معلولیت اطلاق می شود به ناتوانی در انجام تمام یا قسمتی از ضروریات عادی زندگی فردی یا اجتماعی به علت وجود یک نقص مادر زادی یا عارضی در قوای جسمانی یا روانی.
نقص عارضی فوق الذکر ممکن است حاصل از سیر طولانی یک بیماری بوده و یا نتیجه ی یک تروماتیسم ناشی از تصادفات وسائط نقلیه یا حوادث کار و یا اتفاقات و بلایات و جنگ و غیره باشد. آن طور که از این تعریف بر می آید، در اصل معلولیت یک نقصان جسمانی یا روانی وجود دارد که کاهش توانایی ظرفیت شخص را باعث می شود و این کمبود توانایی و ظرفیت است که منجر به نارسایی ها و عدم تکاپو محرومیت در زندگی مادی و معنوی شخص می گردد.
در ارزییابی یک معلولیت ضرورت دارد خصوصیات نقصان جسمانی یا روانی هم چنین کیفیت کاهش توانایی و ظرفیت بالاخره نحوه ی محرومیت شخص روشن گردد.
🎯 چی می‌خوایم طراحی کنیم؟ و برای کی؟
معلولیت فقط به معنای ناتوانی حرکتی نیست. گروه‌های کاربر ممکنه شامل این افراد باشن:
- 👩🦯 نابینا یا کم‌بینا
- 🧏♂️ ناشنوا یا کم‌شنوا
- ♿ کاربران ویلچر
- ✋ افراد با محدودیت در مهارت‌های حرکتی ظریف (مثل آرتروز یا لرزش)
- 👶 کودکان (به‌نوعی جزو کاربران توان‌یاب هستن، چون نیازهای خاص دارن)
- 👴 سالمندان با کاهش توان‌های جسمی/حسی
- 🤖 حتی ربات‌ها! (اگه بخواییم محصول با ماشین‌ها هم تعامل داشته باشه)
🔑 اصول طراحی برای کاربران معلول
1. دسترس‌پذیری (Accessibility)
یعنی کاربر بتونه به راحتی به محصول دسترسی داشته باشه – چه فیزیکی، چه دیجیتال.
2. ادراک‌پذیری (Perceivability)
اطلاعات باید قابل درک باشه. مثلا یه دکمه فقط نباید رنگی باشه، باید برچسب هم داشته باشه یا بازخورد صوتی/لمسی.
3. سادگی و شهودی بودن
کاربر نباید آموزش ببینه که از محصولت استفاده کنه. خیلی از معلولان انرژی و تمرکز لازم برای پیچیدگی رو ندارن.
4. قابلیت شخصی‌سازی
مثلاً فونت قابل تنظیم، صداهای مختلف، دسته‌بندی عملکردها، رنگ‌های خاص برای کوررنگ‌ها.
5. انعطاف در استفاده
طراحی باید بتونه طیف متنوعی از کاربران رو پوشش بده، نه فقط یه کاربر ایده‌آل.
🧩 مثال‌های خوب از محصولات طراحی‌شده برای معلولان
| محصول | توضیح |
|---|---|
| Mouse مخصوص افراد دارای لرزش دست | با فیلتر لرزش طراحی شده تا کرسر ثابت بمونه. |
| دستیار صوتی مثل Alexa یا Google Assistant | برای کاربران نابینا یا کسانی که نمی‌تونن تایپ کنن. |
| قاشق و چنگال با دسته ضخیم‌تر و ضدلغزش | برای افراد با آرتروز یا ضعف عضله. |
| ویلچر با سیستم GPS و کنترل از راه دور | برای افراد دارای محدودیت شدید حرکتی. |
| لباس‌های با زیپ مغناطیسی | برای کسانی که مهارت حرکتی ظریف ندارن. |
| ماژول Braille در کیبوردها | برای تایپ سریع‌تر کاربران نابینا. |
| فرنیچرهای ایکیا | فرنیچرهای دسترس‌پذیر ایکیا ویژه معلولین IKEA: ThisAbles |
🎨 در طراحی فیزیکی محصول باید به چی فکر کرد؟
- سطح تماس‌های لمسی بزرگ‌تر باشن
- ورودی‌ها نیازی به فشار زیاد نداشته باشن
- مواد با اصطکاک مناسب انتخاب بشن (نه خیلی لیز، نه خیلی زبر)
- بازخوردهای چندحسی بدی: نور، صدا، ویبره
- بسته‌بندی آسون باشه برای باز شدن با یک دست
📱 در طراحی دیجیتال چی مهمه؟
- خوانایی بالا: فونت‌های بزرگ، کنتراست بالا
- پشتیبانی از screen reader
- کلیدهای میانبر کیبوردی
- زیرنویس، ترجمه زبان اشاره
- حرکات ساده، بدون نیاز به دقت زیاد در کلیک یا لمس
💡 ایده‌هایی برای طراحی محصول خلاقانه برای کاربران معلول:
شما به این سطح از محتوا دسترسی ندارید و یا وارد اکانت خود نشدید.
ورود یا عضویت | خرید یا تمدید اشتراک
.: برای دانلود کاتالوگ آشنایی بامحتوای دیزاین کلاب اینجا کلیک کنید :.
✊ جمله طلایی :
“طراحی برای کاربران معلول، طراحی بهتر برای همه است.”
بسیاری از نوآوری‌هایی که برای معلولان ساخته شدن، بعداً به زندگی همه ما وارد شدن. مثل آسانسور صوتی، زیرنویس تلویزیون، یا حتی درب اتوماتیک!
- مطالب مرتبط: طراحی ویژه معلولان