☣️ طراحی علیه ضررهای پذیرفته‌شده
مقدمه: تناقض مدرن
تصور کن محصولی به‌طور گسترده شناخته‌شده است که باعث بیماری، مرگ، آلودگی یا اعتیاد می‌شود؛ همه از خطراتش خبر دارند. تولیدکننده‌ها، مصرف‌کننده‌ها، سیاست‌گذارها.
اما همچنان تولید می‌شود. همچنان مصرف می‌شود. همچنان سود دارد.
اینجاست که طراحی با یک دوگانگی اخلاقی مواجه می‌شود:
آیا می‌توان چنین محصولی را “بهتر” طراحی کرد؟ یا باید آن را “جایگزین” کرد؟
نمونه‌هایی از محصولات پرضرر با مصرف مداوم
| محصول | عوارض شناخته‌شده | دلیل تداوم مصرف |
|---|---|---|
| سیگار | سرطان، اعتیاد، مرگ | اعتیاد، عادت، هویت اجتماعی |
| بطری‌های پلاستیکی یک‌بار مصرف | آلودگی دریا، تجزیه‌ناپذیری | راحتی، ارزانی، دسترسی گسترده |
| فست‌فودهای صنعتی | بیماری‌های قلبی، چاقی، دیابت | قیمت پایین، طعم اعتیادآور، در دسترس |
| خودروهای سوخت فسیلی | گرمایش زمین، آلودگی هوا | ساختار حمل‌ونقل فعلی، عادت، سیاست |
| لباس‌های فست‌فشن | بهره‌کشی کارگر، آسیب محیط‌زیست | قیمت پایین، تنوع زیاد، مد لحظه‌ای |
چرا این محصولات باقی می‌مونن؟
- عادت‌های رفتاری و فرهنگی (Behavioral Inertia)
- مدل‌های اقتصادی پایدار بر پایه ضرر (Profit Over People)
- نبود جایگزین‌های در دسترس و مقرون‌به‌صرفه
- سیاست‌های محافظه‌کارانه یا وابسته به صنایع سنتی
- طراحی‌های هدفمند برای وابسته‌سازی یا نادیده‌گیری پیامدها
آیا راهکار دیزاینی داریم؟
بله، طراحی می‌تونه ابزاری باشه برای:
۱. طراحی جایگزین‌ها (Substitution by Design)
- سیگار الکترونیکی؟ (محدود، هنوز بحث‌برانگیز)
- بطری‌های قابل‌پرکردن؟ طراحی جذاب‌تر و شخصی‌تر؟
- جایگزین‌های گوشتی گیاهی؟ با طعمی رقابتی؟
🎯 کلید: جایگزینی باید در هزینه، تجربه، زیبایی یا عملکرد چیزی “بیشتر” ارائه دهد، نه فقط “ضرر کمتر”.
۲. طراحی برای دلسردسازی (Deterrent Design)
- هشدارهای گرافیکی روی بسته‌بندی سیگار
- ایجاد اصطکاک در دسترسی به پلاستیک یک‌بارمصرف
- طراحی بسته‌بندی‌هایی که لذت مصرف را کم کنند
🎯 گاهی طراحی خوب، طراحی ناخوشاینده. تا مصرف کمتر بشه.
۳. طراحی برای آگاهی و آموزش (Informative Design)
- طراحی تعاملی برای نمایش ردپای کربنی
- اپ‌هایی که هزینه سلامتیِ محصولات را بصری می‌کنند
- بازی‌های موبایلی یا شبیه‌سازهایی برای درک اثرات مخرب
🎯 گاهی محصول تغییر نمی‌کند، ولی آگاهی از آن مسیر رفتار را عوض می‌کند.
۴. طراحی «ساختارشکن» (Radical Design)
- طراحی مدلی برای شهری بدون خودرو
- بسته‌بندی‌های بی‌کلمه که فقط «تجزیه می‌شن»
- لباس‌هایی با کد رهگیری ردپای انسانی/محیطی
🎯 بعضی وقت‌ها راه‌حل در بازطراحی کامل مدل مصرف و اکوسیستم اطراف محصوله.
جمع‌بندی
محصولات زیان‌بار همیشه به دلایل پیچیده‌ای باقی می‌مانند.
اما طراحان، با جسارت و خلاقیت، می‌توانند نقش بازیگر تغییر را بر عهده بگیرند:
یا با ساختن جایگزینی بهتر
یا با سخت‌تر کردن انتخاب نادرست.
طراحی، نه‌فقط ابزار ساخت محصول، که ابزار تغییر جهان است.